زنان و انقلاب های ناتمام

 انقلاب مشروطه در تاريخ ما مقطعي چنان شگفت است كه سير هر تحول مهمي را در سده ي اخير از آن جا آغاز مي كنيم؛ و به اين دليل تغيير موقعيت زنان نيز از همين پيچ تاريخي شگرف آغاز مي شود؛ و حيرت انگيز تر آن كه چند دهه پيش از اين رويداد عظيم زني بي نظير عظمتي را آفريد كه بررسي دگرگوني انديشه و عمل زن ايراني به ناگزير با او آغاز مي شود.

قره العين از رهبران مهم جنبش بابيان و نظريه پرداز مشهوري بود كه عقايدش راجع به حقوق و آزادي زنان سرآغاز مبارزه اي شد كه تا امروز ادامه دارد، ايده هايي كه با وجود تبديل شدن به خواست اكثريت زنان ايران و پس از گذشت بيش از صد و پنجاه سال هنوز نتوانسته اند متحقق شوند. قره العين كه داراي انديشه هاي مساوات گرايانه ي مزدكي بود در دهه ي 1220 شمسي ( برابر با دهه ي 1840 ميلادي) موضوعاتي از آزادي زنان را مطرح كرد كه مطابق خواست هاي زنان در ساير كشورهاي جهان بود؛ حق تحصيل وآموزش، حق كار و شركت در فعاليت هاي سياسي و اجتماعي. علاوه بر اين او در خواست هاي ديگري نيز مطرح كرد كه بيشتر خواست زنان كشورهايي بود كه قوانين و عرف اسلامي داشتند، مثل: منع حجاب و تعدد زوجات. او خود نخستين زني بود كه در تاريخ اين جوامع حجاب از سر برداشت و در جمع زنان و مردان بابي ظاهر شد. از آن پس زنان اين جنبش در محافل و مجامع خود بدون حجاب حاضر مي شدند. انعكاس نگرش او را در افكار مردان آزادي خواه چند دهه ي بعد در آستانه ي انقلاب مشروطه و طي آن مي بينيم. قره العين سرانجام به دليل مبارزات اش براي آزادي به دستور اميركبير صدراعظم ناصرالدين شاه به قتل رسيد.

او مي گويد:

تو و تاج و تخت سكندري

من و راه و رسم قلندري

اگر آن خوش است تو درخوري

و گر اين بد است مرا سزا

 حدود ده سال پيش از انقلاب مشروطه، بي بي خانم نخستين اثر مهم اعتراضي زنان عليه وضعيت موجود را نوشت. كتاب او به نام « معايب الرجال» در واقع پاسخي بود به كتاب توهين آميز « تأديب نسوان» كه چند سال پيش از آ“ نوشته شده بود. اين اثر فرياد اعتراض زن ايراني بود عليه موقعيت فرودست شخصي و اجتماعي خود.

 حدود يك دهه پيش از شروع وقايع انقلاب مشروطه( در دهه ي 1270 شمسي) برخي مردان متفكر آزادي خواه و مشروطه طلب ايراني كه عمدتاً افكار ليبرالي غرب و آشنا با جنبش زنان اروپا بودند آثاري نوشتند كه در تغيير افكار عمومي و ايجاد فضاي فرهنگي دگرگوني و تحول مهمي داشت. از جمله، كتاب « صد خطابه» اثر « ميرزا آقا خان كرماني»؛ او در اين كتاب به مسائل زنان نيز مي پردازد:انزواي زن، حجاب، چندهمسري مردان و ازدواج موقت . نويسنده ضمن مقايسه ي وضع زن ايراني و اروپايي خواهان كسب آن حقوق براي زن ايراني استو در همين سال ها ميرزا ملكم خان نيز مقاله اي درباره ي آموزش زنان نوشت. در مجموع، چهار متفكر معروف پيش از انقلاب مشروطه ( ميرزا ملكم خان ، ميرزا آقا خان كرماني، شيخ احمد روحي و آخوندزاده) در آثار خود طرفدار دموكراسي و آزادي زنان بودند و از حقوق آنان براي آموزش حمايت مي كردند؛ اما از طرفداري براي حق رأي زنان در آثار آن ها نشاني نيست. در نوشته هاي آنان، هم چنين چند همسري براي مردان حجاب براي زنان مورد نقد قرار مي گيرد.

 در آثار نويسندگان و شاعران ايراني، در آستانه ي انقلاب مشروطيت، نيز انديشه ي تساوي زنان با مردان به عنوان موجودات انساني برابر وجود دارد. اينان به جز پروين اعتصامي عمدتاً مرد بودند. از جمله ، ميرزا افسر، عشقي، لاهوتي و… در آثار آن ها معيارهاي ارزشي مردانه ي حاكم در مورد زنان مثل ستايش زيبايي و جواني و بها ندادن به فهم و تجربه و خرد و انسانيت آنان مورد نقد قرار مي گيرد. اين نويسندگان و شاعران نيز خواهان منع حجاب و چند همسري بودند. حق آموزش براي زنان در انديشه ي تمام اين مردان آزادي خواه وجود دارد؛ اما آنان چون مادر را آموزگار كودك مي دانستند، آموزش زنان را بيشتر براي پرورش نسلي سالم و با فرهنگ مي خواستند تا تعالي و پيشرفت فردي و اجتماعي خود زنان.

 رفع حجاب و منع چند همسري براي مردان به طور مشخص خواست ويژه ي زنان ايراني- و چه بسا زنان كشورهاي مشابه – بوده و هنوز هم هست. خصلت عام جهاني و خاص مسائل زنان در فهرست خواست هاي زن ايراني از دوران قره العين، عصر انقلاب مشروطه، دوره ي انقلاب 57 و نيز امروز به چشم مي خورد. از حدود صد و پنجاه سال پيش تاكنون، از زماني كه جامعه ي سنتي غرق در استبداد ايران قصد حركت به سوي نوش دن و آزاد شدن را يافت، بر متفكران پيشرو زن و مرد ايراني پوشيده نبوده و نيست كه تغيير وضعيت شخصي و اجتماعي زنان تأثير تعيين كننده اي در اين روند دارد. منع چند همسري مردان خواست ديرينه ي زن ايراني بود كه نخستين بار قره العين در يك جنبش اجتماعي مطرح كرد و از آن پس در گفته ها و نوشته هاي متفكران عصر مشروطه و بعد در دوران اخير از زبان جامعه ي زنان ايران بارها و بارها مطرح شده است. لغو چند همسري براي مردان، به ويژه در آن عصر، تحول عميقي در زندگي شخصي و خصوصي زن ايراني به وجود مي آورد؛ و اين گامي بود در جهت دگرگوي شكل خانواده ي سنتي به خانواده ي تك همسري عصر بورژوازي. نياز جامعه به تغيير از روابط سنتي به روابط مدرن در اين خواست نيز متجلي بوده و هست . هم چنين ، رفع حجاب به عنوان نماد جدا كردن زنان از عرصه ي عمومي و اجتماعي از زمان قره العين تا امروز به عنوان بحثي اجتماعي در راستاي دگرگوني هاي عميق جامعه ي ايران طرح شده است. به ويژه آن حجاب علاوه بر نماد وجود آپارتايد جنسي در جامعه و جدا كردن حتاالمقدور زنان از مردان در عرصه هاي كار و اجتماع، نشان گر معيارهاي ديگري از فرودستي زنان نيز بوده است. حجاب از نظر روان شناختي يعني تداوم تفكر پذيرفتن زن به عنوان ابژه ي جنسي؛ و از ديدگاه دموكراتيك يعني تحميل نوعي پوشش به زن، سلب آزادي فردي و نفي يكي از بديهي ترين حقوق و آزادي هاي انساني يعني نفي حق انتخاب لباس؛ روشن است كه وجه ديگر اين سلب آزادي يعني اعمال سركوب و خشونت عليه زنان.

  در اين جا مي خواهم مقايسه اي كنم بين نوع تفكر فيلسوفان، نظريه پردازان و فعالان زن و مرد در عصر انقلاب هاي بورژوايي انگلستان، فرانسه . انقلاب مشروطه ي ايران. هدف من از اين مقايسه نشان دادن وضعيت مشابه زنان در اين كشورها در سال هاي قبل و بعد از پيروزي قدرت هاي مردانه ي جديد است. هم چنين با تعميم اين نتيجه گيري به موقعيت زنان در انقلاب 57 مي توان به دريافت هاي مشابهي رسيد.

« جان لاك فيلسوف انگليسي قرن هفدهم معتقد بود همه ي انسان ها آزاد و برابر زاده مي شوند… اما زنان و كودكان مشمول قرارداد اجتماعي نمي شوند. او در مورد تحصيل زنان گفت: زنان بايد به آن اندازه آموزش داده شوند كه بتوانند به مثابه ي اولين معلمان فرزندان شان به خوبي خدمت كنند. در مجموع ليبراليسم قرن 17 كه خواهان آزادي هاي بورژوايي بود براي زنان ارمغاني نداشت و ستم ديرينه ي تاريخي عليه زنان را تئوريزه و مدون كرد و به آن حقانيت تازه اي بخشيد و آن را در جامعه نهادي كرد. در قرن 18 نيز تعاريف بورژوايي و مردسالارانه از آزادي و برابري به قوت خود باقي ماندند. مونتسكيو، ولترو روسو فيلسوفاني كه انديشه هاي شان منجر به انقلاب فرانسه شد زن را نسبت به مرد موجودي فرعي و ناچيز مي شمردند و فقط براي نقش مادري زن اهميت قائل بودند و به تربيت و آموزش زنان صرفاً براي تربيت و آموزش بهتر مردان توجه مي كردند.»

  زنان غرب در قرن 19 نسبت به قوانين كشورهاي شان واكنش هاي گسترده تري نشان دادند؛ قوانيني كه براي آن ها حق هيچ گونه مشاركت سياسي و اجتماعي و نيز حق رأي قائل نبودند. زنان در غرب منتظر نشدند كه مردان حكومتي و غير حكومتي به آنان اجازه ي فعاليت سياسي و اجتماعي بدهند. آنان فعالانه در جنبش هاي كارگري اروپا و جنبش هاي ضد برده داري امريكا شركت كردند و خواهان تغيير قوانين و حق رأي زنان شدند. ليبراليسم قرن 19 تحت تأثير جنبش زنان در اروپا و امريكا تغييراتي كرد كه بازتاب آن را در انديشه ي متفكران ليبرال و دموكرات ايراني عصر مشروطه مي يابيم. اين تفاوت ريشه در عامل ديگري نيز دارد: در ايران، چند دهه پيش از انقلاب مشروطه ، جنبش با بيان و به ويژه قره العين برخي از اين انديشه هاي مساوات طلبانه ي طبقاتي و جنسي را مطرح كرده بودند.

 زنان ايران در مقطع انقلاب مشروطه در مبارزات ضد استبدادي و ضد استعماري كشور شركت كردند و خواستار استقرار قانون ، عدالت خانه و استقلال ملي در برابر كشورهاي روس و انگليس شدند. در آن زمان مضمون اصلي مبارزات مردم ايران استقرار حكومتي ملي و دموكراتيك بود با فهم ناروشن و ناقصي از هر دو وجه اين نوع نظام ها كه تحقق آن را در حكومت مشروطه ي سلطنتي مي ديدند. زنان نيز در آن هنگام هنوز تصور مشخصي از خواست هاي مستقل خود نداشتند و مي پنداشتند حكومتي ملي و مشروطه خواه سبب آزادي آنان از اسارت كهن خواهد شد.آزادي اي كه آنان مي خواستند با درك مبهم و نامعيني همراه بود كه بيش تر به رويايي گنگ شباهت داشت تا به واقعيتي نزديك و قابل دسترس. بديهي است كه مردان مشروطه خواه و ملي گراي آن روزگار در مبارزات خود چيزي براي زنان نمي خواستند و درك آنان از همراهي زنان سهل تر شدن روند پيروزي وهموار شدن راه رسيدن به خواست ها ي خودشان بود.

 سرانجام انقلاب در 14 مرداد 1285 شمسي به پيروزي مي رسد و صاحبان قدرت جديد قانون اساسي مشروطه را به تصويب مي رسانند. زنان حيرت زده در مي يابند كه در قانون جديد همانند گذشته انسان محسوب نمي شوند و بي بهره از مزاياي شهروندي جاي شان در كنار ديوانگان و بزهكاران است. تنها تفاوت دوران « جديد» با قديم براي زنان آن بود كه همان تلقي كهن از « زن» قانوني و در متيجه نهادي و تثبيت شده بود. به اين ترتيب حيرت تاريخي زنان تكرار شد. تجربه ي تلخي كه زنان فرانسوي در سال1789 پس از پيروزي انقلاب و روي كارآمدن حكومت جمهوري با شعار « آزادي، برابري، برادري» با آن مواجه شدند. جاي آنان در قانون « جديد» همان جايي بود كه تاريخ مردانه مي خواست در آينده به زنان ايراني بدهد. دستورالعمل مردان براي زنان پس از پيروزي در هر دو انقلاب اين بود: « به خانه هايتان برگرديد؛ وظيفه ي اصلي شما مراقبت از شوهران و فرزندان تان است» وظيفه ي خطيري كه مردان آن را تا قبل از پيروزي فراموش كرده بودند!« در ميان مردان انقلابي فرانسه تنها كندورسه بود كه از حقوق برابر زنان با مردان دفاع مي كرد. او در سال 1790 به بيانيه ي صادره ي انقلابيون اعتراض كرد و بيان داشت كه زنان مانند مردان انسان اند و بايد حقوق يكسان با آنان داشته باشند. كندورسه در نوشته ها و گفته هايش از حقوق زنان و سياهان دفاع مي كرد؛ او معتقد به آموزش يكسان براي زنان و مردان بود.» در ايران نيز فقط حاجي وكيل الرعايا بود كه در سال 1290 در مجلس پيشنهاد داد كه زنان بايد حق رأي داشته باشند.

 سر پيچي تاريخي زنان از اين هنگام آغاز مي شود: از لحظه ي تاريخي يأس و سرخوردگي از مردان و شروع بيداري زنانه؛ اين بيداري زنانه كه « تا خود نخواهيم و خود نكوشيم مردان هيچ حقي به ما نخواهند داد؛ و رنسانس ما از زماني آغاز خواهد شد كه انسان بودن خود را باور كنيم و آن را به جامعه ي مردانه بقبولانيم.»

در فرانسه زنان به خانه هاي شان بازنگشتند و شروع به سازمان دهي خود و تعقيب خواست هاي برابري طلبانه ي خود كردند. آنان كلوپ هاي مختلفي در سراسر فرانسه تشكيل دادند و به بحث و گفت وشنود پيرامون خواست هاي خود پرداختند. مباحث اين كلوپ ها عبارت بودند از؛ لغو حق ارث اولاد ذكور( در فرانسه رسم بر اين بود كه فقط پسر بزرگ خانواده مشمول ارث مي شد)، تصويب قوانيني عليه كتك و آزار زنان در خانه، تأسيس انجمن هايي براي حمايت و تربيت كودكان، حق آموزش سياسي زنان.» حق طلاق، حق اشتغال در مقام هاي رسمي، نظامي و غير نظامي از ديگر خواست هاي زن فرانسوي بود. آنان هم چنين خواهان آزادي و حق انتخاب كردن و انتخاب شدن بودند و نيز معتقد بودند تنها زنان مي توانند نماينده ي واقعي زنان باشند. « دو كتابي كه تأثير عميقي در رشد مبارزات زنان در اين دوران داشتند عبارت بودند از : بيانيه ي حقوق زنان نوشته « المپ دوگوژ» فرانسوي و دادخواستي براي حقوق زنان نوشته ي « ماري ولستان كرافت » انگليسي. حكم اعدام « المپ » در سال 1793 حكمي عليه دادخواست زنان براي آزادي وبرابري بود و به دنبال همين حكم كلوپ هاي زنان ممنوع شدند. اين دو زن در نقد نظرات روشنفكران مرد آن زمان اعتقاد داشتند كه تبعيض ونابرابري بين زن و مرد هيچ ارتباطي به طبيعت ندارد و اين رسوم و باورهاي اجتماعي غلط است كه چنين تبعيضاتي را روا مي دارد. آن دو به آموزش زنان اهميت بسيار مي دادند و براي تأسيس مدارس دخترانه مي كوشيدند. آن دو بر اشتغال زنان و استقلال اقتصادي آنان نيز تأكيد داشتند. المپ و ماري هر دو در عصر خودشان ( قرن18) ازدواج را نفي كرده و با معشوق هاي خود روابط خارج از ازدواج داشتند كه در آن دوران جسارتي عظيم بود. در ضمن المپ خواستار حقوق قانوني براي كودكان به اصطلاح نامشروع شد.»

 در ايران انقلاب مشروطه ناتمام ماند و به اهداف خود نرسيد. استبداد كهن و استعممار نو قوي تر از جنبش نوپاي مردم بودند و با تمام قوا در برابر تسليم به قانون و آزادي ايستادگي كردند. مبارزات ملي و دموكراتيك، اين بار در قالب انجمن ها، سازمان ها و احزاب روشنفكران و آزادي خواهان، ادامه يافتند. زنان در دفاع از استقلال ميهن، لزوم تقويت مشروطيت، همكاري با مشروطه خواهان، مخالفت با وارد كردن كالاهاي خارجي و استقراض از بيگانگان و دخالت آن ها در كشور همراه با مردان مبارزه مي كردند. آنان طي اين مبارزات انجمن هاي مستقل خود را نيز تشكيل مي دادند. در اين انجمن ها( از جمله انجمن آزادي زنان و انجمن مخدرات وطن) مبارزات ضد استعماري و مشروطه خواهي و مبارزه براي حقوق زنان پيوند داشتند. در دهه ي 1290 مهم ترين خواست و مبارزه زنان براي حقوق خود تبليغ براي آموزش زنان و باز كردن مدارس دخترانه بود. در اين دهه كتاب مهم ديگر زن ايراني( علاوه بر اشعار زنان) خاطرات تاج السلطنه است. تاج السلطنه جنبش حقوق زنان و حق رأي در اروپا و جنبش هاي اصلاح حقوق زنان در مصر و عثماني را مي شناخت . زبان فرانسه را به خوبي مي دانست و مي خواست مثل هوگو و روسو بنويسد. اشعار حافظ و سعدي را نيز مي شناخت. تاج السلطنه مشروطه خواه بود و شوهرش سلطنت طلب. آرزوي او براي زن ايراني تحصيل و رفع حجاب بود. او تحصيل را براي رشد خود زن ايراني مي خواست و نه براي تربيت بهتر فرزندان.»

پس از پايان جنگ جهاني اول، در فضاي باز ايجاد شده فعاليت هاي گستره ي زنان و مردان آزادي خواه در همه ي كشورهاي جهان آغاز شد و قوانيني در جهت حقوق زنان و حقوق دموكراتيك به تصويب دولت ها رسيد. زنان اروپايي در اين مقطع تاريخي حق رأي به دست آوردند. در ايران در سال 1299 جمهوري گيلان تأسيس و حزب كمونيست ايران در همان جا تشكيل شد. « كمونيست ها انجمن زنان و جوانان و نيز اتحاديه هاي كارگري و گروه هاي فرهنگي تأسيس كردند. بخش زنان با انترناسيونال زنان به رهبري كلارازتكين تماس داشت. در سال 1310 كه حزب توقيف شد، اين انجمن هاي زنان نيز تعطيل شدند. سازمان زنان رشت به نفع لغو حجاب مبارزه مي كرد. تشكل ديگر زن ايراني در اين دوران « ليگ زنان ميهن پرست» نام داشت كه محترم خانم از زنان پيشروي ايران با تعدادي از زنان آزادي خواه آن را به وجود آورده بودند. نخستين روزنامه هاي زنان ايراني كه در دهه ي 1300 به كوشش زنان منتشر شدند دوخواست مهم تاريخي زن ايراني: حق آموزش ( در همه ي سطوح) و لغو حجاب را تبليغ مي كردند. ناگفته نماند كه نخستين مدارس دخترانه در نخستين سال هاي پس از انقلاب تأسيس شده بودند، اما بحث بر سر گسترش آموزش زنان بود.

طي چند دهه مبارزات ملي و دموكراتيك، زن و مرد ايراني به تدريج درميافتند كه موانع اصلي بر سر راه پيشرفت و تعالي جامعه ي ايران و زن ايراني آميزه ي قدرت مندي از استبداد سياسي و استبداد ديني و استبداد طبقاتي و استبداد جنسي است؛ و براي رفع اين همه مي بايست از قانون و از حكومت وجه استبداد سياسي و ديني و استثمار طبقاتي و جنسي را بزدايند. اي باور هنوز به شكل نهالي نورس و لرزان در ذهنيت جامعه ي ايران داشت شكل مي گرفت كه استبداد جديدي از نوع رضاشاهي با پوشش مدرنيسم سطحي سربرآورد. او به نام خود دوخواست مهم تاريخي زن ايراني را با روش اصلاحات از بالا و در مواردي با استفاده از زور و سركوب اجرا كرد. 12 زن در سال 1314 اجازه يافتند كه به دانشگاه بروند و در 17 دي همان سال حجاب غير قانوني اعلام شد. ايران نخستين كشور مسلماني بود كه حجاب زنان در آن غير قانوني شد.

 ديكتاتوري رضا شاه، هرچند با اصلاحاتي از بالا توأم بود، اجازه نداد روند تجارب آزادي خواهانه ي زن و مرد ايراني تداوم يابد و به نتايج دلخواه برسد. اهداف جنبش مردم طي انقلاب 1285 هم چنان عقيم باقي ماند تا شايد خود را در انقلابي ديگر محقق سازد. ولي ظاهراً انقلاب هاي سده ي اخير در ايران سرنوشتي مشابه دارند: ناتمام ماندن و به سرانجام نرسيدن. اما اگر رسيدن به آزادي و جامعه اي انساني فارغ از انواع ستم جنسي، طبقاتي، قومي، مذهبي و… هدف آرماني تمام انقلاب باشد، شايد به گونه اي ديگر بتوانيم از اين تجارب ناتمام بياموزيم؛ تا زماني كه استثمار وجود دارد، آزادي روند كسب دستاوردهاي مردم است در مسير مبارزه عليه هر نوع تبعيض و سركوب؛ به اين ترتيب آزاد شدن روندي است تدريجي و داراي اشكال متنوع.

 و در اين ميان روند آزاد شدن زنان از زماني آغاز شده است كه به ماهيت جنسيتي شده ي سياست و شعارهاي « آزادي، برابري، برادري» مردانه پي برده اند و آزادي به گونه اي ديگر را در پرتو همبستگي انساني خواستار شده اند. زنان از زماني كه خواست هاي مستقل خود را مطرح كرده اند و دريافته اند تعادل و ثبات سياست هاي مردانه را بايد درهم بريزند و تعادلي انساني( دوجنسي) را جايگزين سازند، مناسبات دموكراتيك را به عرصه ي خصوصي بكشانند و روابط قدرت بين زن و مرد را در دو عرصه ي خصوصي و عمومي دموكراتيزه كنند، روند آزاد سازي خود و انساني كردن جوامع را آغاز كرده اند.

منابع:

1- چهارروايت از انقلاب مشروطه  ايران نامه، سال يازدهم

2- فصل نامه ي زن   شماره ي دوم نقل قول ها از همين منبع و منبع شماره 3 اخذ شده است